Ιστορίες και σκέψεις για έναν μεγάλο δίσκο: «Εμπάργκο» του Θάνου Μικρούτσικου και του Αλκη Αλκαίου.
10 Ιουλίου 2018Η πορεία του Θάνου Μικρούτσικου τα τελευταία 50 χρόνια στο ελληνικό τραγούδι
μπορεί να χωριστεί σε τρεις βασικούς άξονες. Στη σύγχρονη τραγουδοποιία του με
αιχμή του δόρατος τα λαϊκά τραγούδια που έγραψε, στη σπουδή του επάνω στον
ποιητή Νίκο Καββαδία, με την οποία βρίσκεται σε διαρκή διάλογο όλα αυτά τα
χρόνια, και στα πολιτικά τραγούδια της πρώτης περιόδου. Ο ίδιος ο δημιουργός
είχε πει πως η λογοκρισία που του επιβλήθηκε, μέχρι τη στιγμή που κυκλοφόρησε
τον πρώτο ολοκληρωμένο του δίσκο, τον βοήθησε να εξελιχθεί και να βρει τον
«τρόπο» του, όπως χαρακτηριστικά δηλώνει. Πράγμα που φαίνεται αν παρατηρήσει
κάποιος τα πρώτα του τραγούδια. Είναι εμφανές πως έχει αποκοπεί πλήρως από
τη μελοποιημένη ποίηση του Μίκη Θεοδωράκη και προτείνει κάτι διαφορετικό. Η
περίοδος αυτή ολοκληρώθηκε στην κορύφωσή της με ένα δίσκο που έμεινε στην
ιστορία ως ένας από τους δίσκους σταθμούς του ελληνικού τραγουδιού.
Σε μια εποχή αθωότητας που μόνο υποψίες υπήρχαν περί αποκλεισμού και που
παραδοχή της ήττας δε συνέβαινε, κυκλοφορεί ένας ιστορικός δίσκος. Το
«Εμπάργκο» λοιπόν, που κυκλοφόρησε το 1982, ήταν μία ολοκληρωμένη εργασία
επάνω σε λόγια του Άλκη Αλκαίου, με τον οποίο ο συνθέτης συνεργαζόταν
συστηματικά για μια τετραετία μέχρι να προκύψει το υλικό το οποίο εν τέλει
εκδόθηκε. Όπως αναφέρει ο Θ.Μ. στον Οδυσσέα Ιωάννου στο βιβλίο του «Ο Θάνος
και ο Μικρούτσικος» η επιλογή έγινε μέσα από περισσότερα από πενήντα
μελοποιημένα ποιήματα του Άλκη Αλκαίου, πράγμα το οποίο εξηγεί σε ένα βαθμό
και την διαχρονικότητα του έργου. Η ζύμωση του συνθέτη με το υλικό είναι
προφανής. Κρίνοντας μετά από χρόνια τον εαυτό του ο ίδιος ο Μικρούτσικος
αναφέρει πως ίσως δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει 5 διαφορετικούς –
συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου- ερμηνευτές για 10 κομμάτια. Ενδεχομένως
παρατηρώντας συνολικά εκείνη την περίοδο να εντοπίζει πως πέρα από το
«Ερωτικό» και το «Κακόηθες μελάνωμα» που διασώζονται μέχρι σήμερα κανένα
άλλο κομμάτι δεν ακούγεται πια από τον συγκεκριμένο δίσκο, ενώ από τον δίσκο
«Πολιτικά τραγούδια» και την «Καντάτα για τη Μακρόνησο» διασώθηκαν
περισσότερα τραγούδια. Πιθανόν η καθολικότητα της «Πιρόγας» να ήταν ο λόγος
που τα υπόλοιπα τραγούδια έμειναν στο παρασκήνιο. Πιθανόν και όχι. Αξίζει εδώ
να σημειωθεί πως το 2008 και μετά από πρωτοβουλία του μόνιμου συνεργάτη του
συνθέτη και αρχιμουσικού του, του Θύμιου Παπαδόπουλου η εταιρία SONY BMG
αποφασίζει να προβεί σε επανακυκλοφορία του δίσκου. Στη νέα αυτή έκδοση
περιλαμβάνεται και το κομμάτι «Spleen», που είχε μείνει έξω στην πρώτη έκδοση
του δίσκου.
Το «Ερωτικό ή Πεδίο βολής» ή Πιρόγα, όπως ο περισσότερος κόσμος συνηθίζει να
αποκαλεί αυτό το τραγούδι, σαν φωτισμένο παιδί του δίσκου συγκεντρώνει
επάνω του και τις πιο ενδιαφέρουσες ιστορίες που ακολουθούν το δίσκο. Κατ’
αρχάς αυτό το τραγούδι ακούστηκε για πρώτη φορά σε μία συναυλία που έκαναν
οι συνθέτες Μάνος Λοΐζος, Χρήστος Λεοντής και Θάνος Μικρούτσικος το 1980. Η
Χαρούλα Αλεξίου ήταν αυτή η οποία και το πρωτοτραγούδησε. Οι πρώτες
αντιδράσεις από τον κόσμο ήταν ενθουσιώδεις και φυσικά συνθέτης και
ερμηνεύτρια ήθελαν το τραγούδι να το ερμηνεύσει η Αλεξίου. Με τη μόνη διαφορά
πως η Αλεξίου άνηκε στην εταιρία «Μίνως Μάτσας και υιός» και πως ο Θάνος
Μικρούτσικος άνηκε στην CBS. Και φυσικά εκείνη την εποχή παραχώρηση
τραγουδιστή από εταιρία ώστε να τραγουδήσει σε δίσκο, που θα κυκλοφορούσε
από άλλη εταιρία δεν επρόκειτο να συμβεί. Η εταιρία της Χαρούλας δήλωσε πως
θα κυκλοφορήσει το τραγούδι σε δικό της δίσκο, με το συνθέτη φυσικά να απαντά
με εξώδικο. Εν’ τέλει το τραγούδι κυκλοφόρησε με ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά
και το 1986 στο δίσκο «Η αγάπη είναι ζάλη» και αφότου ο Μικρούτσικος πέρασε
πλέον στο δυναμικό της MINOS το τραγούδι επανακυκλοφόρησε με τη φωνή της
Αλεξίου. Προσωπική μου γνώμη είναι πως στη ζωντανή ηχογράφηση με τίτλο «Η
δική μας νύχτα» που κυκλοφόρησε το 1990 η Αλεξίου κάνει μία αξέχαστη
ερμηνεία στο τραγούδι, που ξεπερνάει όσες τουλάχιστον ερμηνείες έχω ακούσει,
είτε στούντιο, είτε ζωντανές.
Στιχουργικά μιλάμε για μία σπουδαία κατάθεση από τον Άλκη Αλκαίο. Το ιστορικό
σύμπαν του ποιητή είναι εμφανές σε πολλά σημεία του δίσκου και κατά καιρούς
έχουν γραφτεί αναλύσεις επάνω σε ποιήματα εκείνης της περιόδου που δεν
συναντάμε συχνά σε στίχους τραγουδιών. Εδώ βέβαια ανοίγει ένα ζήτημα, το οποίο
έχει να κάνει με τα όρια ποίησης και στίχου. Εύκολα κάποιος θα μπορούσε να
χαρακτηρίσει τον Αλκαίο ποιητή αλλά, επειδή εντοπίζω πως ο όρος «ποιητής»
χρησιμοποιείται συχνότερα απ’ όσο θα έπρεπε ενδεχομένως χάριν κολακείας,
πιστεύω πως έχει χάσει την όποια αξία του. Ο ίδιος πάντως ο Αλκαίος στην
μοναδική τηλεοπτική του συνέντευξη αποποιείται το τίτλο λέγοντας πως οι ποιητές
γράφουν έχοντας ένα αφηρημένο αποδέκτη ενώ αυτός σχεδόν εξ αρχής έγραφε με
αποδέκτη το Θάνο Μικρούτσικο.
Σχετικά με την Πιρόγα οι «Βησιγότθοι» ήταν που μονοπώλησαν από την πρώτη
στιγμή το ενδιαφέρον και προκάλεσαν ποικίλα σχόλια, εκ των οποίων πολλά
προερχόμενα και από φωτισμένους ανθρώπους του χώρου. Ο Μάνος Λοΐζος, ο
οποίος αν τα πράγματα είχαν έρθει αλλιώς θα είχε συνεργαστεί με τον Αλκαίο ήταν
από τους πρώτους που είπαν πως η συγκεκριμένη «λέξη» θα καταστρέψει το «κατά
τα άλλα σπουδαίο τραγούδι». Το ίδιο είχε γίνει και με τον Τσιτσάνη σε μία
συνάντηση του με το Μικρούτσικο. Συνάντηση, η οποία είχε λειτουργήσει
καταλυτικά για το συνθέτη αν κάποιος σκεφτεί ότι μετά το τέλος της συνάντησης
τους ο Μικορύτσικος επέστρεψε στο σπίτι του και έγραψε τη «Ρόζα».
Απ’ την άλλη ο στίχος «αγάπη που σε ‘λέγαν Αντιγόνη» για πολλούς περιγράφει την
υπέρτατη μορφή αγάπης. Συνοψίζει με μία φράση όλη την «Αντιγόνη» του
Σοφοκλή. Ή μήπως όχι; Στο βιβλίο που έγραψε πάντως ο Μίλτος Πασχαλίδης για
τον Αλκαίο αναφέρεται πως η «Αντιγόνη» είναι υπαρκτό πρόσωπο που φυσικά δεν
λέγεται Αντιγόνη. Χώρισαν λίγο μετά τη μεταπολίτευση. Ακόμη πολλοί θεωρούν την
«Πιρόγα» πολιτικό τραγούδι. Και ίσως να έχουν δίκιο. Ο Θ.Μ. πάντως έχει πει πως
είναι ένα καθαρά ερωτικό τραγούδι. Δεδομένου πως ο Αλκαίος δε βρίσκεται εν ζωή
ο καθένας μας μπορεί να φτιάξει την εκδοχή που καλύπτει τις ανάγκες του και να
ζήσει με αυτήν. Το «κακόηθες μελάνωμα» απ’ τη μία ξέρουμε πως αφιερώθηκε στο
Νίκο Πουλατζά για πολύ συγκεκριμένους λόγους συμβολισμού. Απ’ την άλλη ο
Αλκαίος έχασε την μητέρα του από κακόηθες μελάνωμα. Κι αυτό ήταν κάτι που
τον καθόρισε. Και φυσικά αυτά είναι λίγα μόνο παραδείγματα που έχουν γίνει
ευρέως γνωστά λόγω της δημοφιλίας των τραγουδιών. Επομένως στα γραπτά του
Αλκαίου υπάρχουν όλα εκείνα που τον καίνε, όπως έχει πει ο Ρίτσος. Στον ίδιο
στίχο; Φυσικά στον ίδιο στίχο. Διότι την ίδια στιγμή που τον απασχολεί η χροιά της
στο τελευταίο «σ’ αγαπώ» που είναι κάπως κρατημένη και σημειώνει ένα στιχάκι γι’
αυτήν, την ίδια στιγμή μπορεί να γίνεται οικουμενικός και να εκφράζει ανθρώπους
με τους οποίους δεν είχε ποτέ κανένα σημείο επαφής.
Ο δίσκος εμπάργκο με το χιλιοτραγουδισμένο «Ερωτικό» συνοψίζει μία
συγκεκριμένη περίοδο του Αλκαίου. Πιθανώς στο «Όσο κρατάει ένας καφές» να
συναντάμε στοιχεία της πρώτης περιόδου αλλά στη συνέχεια ο Αλκαίος αλλάζει τον
τρόπου του και γράφει -ας μου επιτραπεί η έκφραση- πιο στιχουργικούς στίχους.
Αυτούς δηλαδή που απαιτούσε η εποχή του.
Κλείνοντας τις σκέψεις μου σχετικά με το δίσκο θα ήθελα να αφήσω έναν
προβληματισμό μου μετέωρο. Αν κάποιος διαβάζει τα λόγια του Αλκαίου στο
Εμπάργκο αναμφίβολα θα έχει απορίες και σημεία που δεν κατανοεί. Ακόμα κι αν
κάποιος μπορέσει να χτίσει μία συλλογιστική πάνω σε ένα κείμενο του δεν μπορεί
να είναι βέβαιος αν αυτό είναι η πραγματική του πρόθεση. Το ζήτημα είναι γιατί ο
Αλκαίος να μπει στη διαδικασία να περιπλέξει νοήματα. Δεδομένου ότι έθιξε τόσο
σημαντικά ζητήματα και δεν προέβει σε εκπτώσεις χάριν βιοπορισμού σημαίνει ότι
είχε συγκεκριμένη άποψη για όσα έκανε. Και φυσικά, η πρόθεσή του δεν
πιστεύω πως ήταν να εντυπωσιάσει, ούτε να διεγείρει τα ποιητικά πρόσωπα. Αυτό
φαίνεται κι από την μετέπειτα πορεία του. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν
προσπάθησε να χαρακτηριστεί ποιητής. Αντιθέτως, αποποιήθηκε τον
χαρακτηρισμό με κάθε ευκαιρία. Όμως ακόμη και η «Πιρόγα», που έφτασε στο
στόμα όλων των Ελλήνων, στιχουργικά πέτυχε το σκοπό της; Γιατί, αν είναι όντως
ερωτικό, να μη λέει «σ’ αγαπώ»; Ξεκάθαρα πράγματα. Απ’ την άλλη μια ασάφεια
είναι ένα ακόμα χέρι. Μπορεί και περισσότερα από ένα. Όσα και οι διαφορετικές
ερμηνείες. Αν ο άλλος έχει ανάγκη το τραγούδι σου ας νομίσει ότι θέλει αρκεί
εκείνη τη δεδομένη στιγμή να σώσει την ψυχή του.
Αυτό ήταν το Εμπάργκο.
